Хууль гарч, Баялгийн сантай болсон. Тэр санд стратегийн ордуудыг нэгтгэнэ. Тэндээс нийтээрээ хүртэнэ. Ийм үндсэн агуулгатай.

Гэвч стратегийн 16 ордын талаас илүү нь одоохондоо эрх зүйн хувьд Баялгийн сантай нийлэх боломжгүй. Байгаа хэдийнх нь “өрөм” бас байхгүй. Энэ яахав, уртдаа “наашлах” эрх зүй бүрдсэн. Харин тэр чигтээ хувийн компанийн мэдэлд оччихсон ордыг хэрхэх вэ. Энэ үнэхээр толгой өвтгөсөн асуудал юм. Жишээ нь Цагаан суваргын орд байна. Яахын аргагүй төгс хийжээ. Яагаад ч юм, 2014 онд эхлээд төрийн нэг институтээс санаачилга гарч, тэрийг нь Засгийн газар бланк дээрээ тавиад УИХ руу оруулсан. УИХ ердөө сар илүүхний дотор тэр том асуудлыг шийдчихсэн. “...Төр эзэмшихгүй” гэдэг тогтоол гаргасан. Араас нь нэг түшээ Цэцэд хандсан. Наанаа эсэргүүцсэн маягтай. Начир дээрээ сэдэл гаргаж, Цэц рүү оруулсан хэрэг. Цэц УИХ-ын тэр тогтоолыг “тамгалж” өгсөн.

УИХ-ын тогтоолын төслийг Засгийн газраас 2014 оны тавдугаар сарын 23-нд өргөн барьсан. УИХ-ын ЭЗБХ ердөө тав хоногийн дараа, 2014 оны тавдугаар сарын 28-нд хэлэлцэх эсэхийг хэлэлцсэн.

Тэр Байнгын хорооны хурал дээр УИХ-ын Л.Энх-Амгалан, Уул уурхайн сайд Д.Ганхуяг хоёрын богинохоон харилцан яриа анхаарал татдаг. Л.Энх-Амгалан “...Нэг л ойлгомжгүй нөхцөл байдал үүсчихээд байна. Ганхуяг сайд болохоор “...Цагаан суваргынхан, МАК-ийнхан өнөө маргаашгүй энэ асуудлыг шийдээд өгөөч ээ гэсэн учраас бид нар Засгийн газраар хэлэлцүүлээд, УИХ-д өргөн барьж байгаа” гэж. Гэтэл энэ компанийг төлөөлж байгаа энэ нөхдүүд маань “...Бид нар төрд 34 хувиа эзэмшүүлэх ямар ч сонирхол алга гээд хэлчихсэн шүү дээ. Ийм өдөр, шөнө шиг ялгаатай байна шүү дээ, Ганхуяг сайд аа. Та яагаад, юунд нь яараад байгаа юм. Энэ компани чинь яараагүй гэж байна шүү дээ. Хоёрдугаарт нь, энэ төслийн нийт хөрөнгө оруулалт чинь нэг тэрбум ам.доллар байна. Хөрөнгийн өгөөж нь хэд юм бэ. Хэдий хугацаанд хөрөнгө оруулалтаа нөхөх юм. АМНАТ-өөр төсөвт энэ уурхай орчих юм бол жил бүхэн төсөвт бид нар яг ямар эх үүсвэр татах гэж байна вэ. Бусад татвараар ямар эх үүсвэрээр төсөвт нөлөөлөөд оруулах юм бэ. Ийм тооцоонууд хийгдсэн юм уу” гэхэд Д.Ганхуяг “...Эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлогоо бид баталсан. Стратегийн орд гэдгийг юмыг УИХ-ын 27 дугаар тогтоолынхоо хүрээнд шийдье гэсэн. 27 дугаар тогтоолын нэгдүгээр хавсралтаар энэ Цагаан суваргын орд чинь орчихсон байгаа. Тэгээд яг одоогийн хүчинтэй байгаа Ашигт малтмалын хуулийн 5.4, 5.5-ын дагуу орж ирж байгаа. Ер нь нарийвчилсан тооцоонууд бүгд хийгдсэн байгаа Энх-Амгалан гишүүн ээ. Тэр компанийн тухайд, мэдээж компани бол борлуулалт, орлого, ашгийн төлөө байна. Тэгээд мэдээж хэн нэгэнд хувь эзэмшүүлэхийг хүсэхгүй л байх. Гэхдээ эхний хайгуул тэр бүх юм нь улсын төсвөөр хийгээд, хийсэн мөнгөө буцаагаад өгчихсөн. Тэгээд хуулийн заалттай нэг ийм юм байдаг. Тийм учраас үүнийг хоёр тал ярьж байгаад шийдвэрлэх шаардлагатай байгаа. Ийм л хүрээнд орж ирсэн юм” гэсэн. Цаашлаад Л.Энх-Амгалан “...Ганхуяг сайд аа, та татвар төлөгчдийн мөнгөөр, төсвөөс 350 сая ам.доллар гаргаад өгчихье гэж бодоод байгаа юм уу. 350 сая доллар шүү дээ, Ганхуяг сайд аа. Төслийн өгөөжийн хувьд тийм өндөр өгөөжтэй төсөл биш л байна шүү дээ. 11 жилийн дараа нөхөх төсөл байна. Та ийм төсөлд өөрийнхөө хармаанаас мөнгө хийх үү” гэхэд нь Д.Ганхуяг “...Та бид хоёр бизнес ярьж байвал арай л өөр юм ярина л даа. Бизнес мэдэхгүй биш. Хуульд заасныг нь оруулж ирж байна шүү дээ, яаралтай оруулж ирэх шаардлагатай байна гээд оруулж ирлээ” гэж байжээ.

Дараа нь ЭЗБХ-ны 2014 зургадугаар сарын 10-ны хуралдаан дээр УИХ-ын гишүүн Д.Ганбат “...Цагаан суваргын ордын төрийн эзэмшлийн хувь тогтоох тухай УИХ-ын тогтоолын төслийг чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцүүлэх бэлтгэл хангах Байнгын хорооны санал, дүгнэлтийн төсөл боловсруулах үүрэг бүхий ажлын хэсгийг би ахалж, бүрэлдэхүүнд Д.Батцогт, Д.Зоригт, Л.Энх-Амгалан нар орж ажиллалаа. Ажлын хэсэг хоёр удаа хуралдаж дээр дурдсан тогтоолын төслийн талаар хэлэлцээд дараах үндэслэлээр хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх Цагаан суваргын ордын төрийн эзэмшлийн хувь эзэмших шаардлагагүй гэж үзлээ. Үүнд:

1.“Цагаан суваргын зэс молибдены орд нь харьцангуй жижиг, “Эрдэнэт”-ийн зэс молибдены ордын хүдрийн нөөцөөс долоо дахин, “Оюу толгой” зэс алтны ордын хүдрийн нөөцөөс 27.8 дахин бага бөгөөд Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлөөр батлагдсан Цагаан суваргын ордыг ашиглах ТЭЗҮ-ээр жилд дунджаар 155.4 тэрбум төгрөгийн орлоготой ажиллах ба ДНБ-тэй харьцуулахад дөрөв орчим хувьтай тэнцэж байгаа нь Ашигт малтмалын тухай хуулийн стратегийн ордод тавигдах таваас дээш хувийн шалгуурт хүрэхгүй байна.

2.ДНБ-д эзлэх Монгол Улсын нийт өрийн хэмжээ хуулийн дагуу 40 хувь ёстой бөгөөд төрийн хувь оролцооны 34 хувьтай тэнцэх хөрөнгө оруулалтыг Засгийн газрын бонд гарган эзэмших боломж хязгаарлагдмал юм.

3.Цагаан суваргын ордын геологи, хайгуулын ажилд улсын төсвөөс гаргасан зардлыг 2005 онд буюу тухайн үед мөрдөгдөж байсан 1997 оны Ашигт малтмалын тухай хууль, түүнийг дагаж мөрдөх журмын тухай хуулийн долдугаар зүйл, 1997 оны арванхоёрдугаар сарын 03-ны өдрийн Засгийн газрын 234 дүгээр тогтоолыг үндэслэн бүрэн төлж барагдуулсан байна.

4.Цагаан суваргын ордын ашиглалтын нийт хугацаанд улс болон орон нутгийн төсөвт 3.2 их наяд төгрөгийг үүнээс 178.7 тэрбум төгрөгийг жил бүр төвлөрүүлэх ба зэсийн үнийн өсөлтөөс хамааран төсвийн орлого нэмэгдэх бүрэн боломжтой.

5.Төрөөс эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлогын баримт бичгийн 2.1.8- д төрийн зохицуулалтыг бүртгэл зөвшөөрөл, хяналтын түвшинд төгөлдөржүүлж, ашигт малтмалын хайгуул, олборлолтын үйл ажиллагаанд оролцохыг зохистой түвшинд байгуулах гэсэн заалттай нийцсэн байна. Ажлын хэсгээс боловсруулсан тогтоолын төсөлд зарчмын зөрүүтэй саналын томьёоллыг та бүхэнд тараасан” хэмээн танилцуулж байв.

Хамгийн эхний ЭЗБХ-ны хоёр удаагийн хуралдаан дээр инэгж яригдсан байдаг. Үүнээс хойшх бүхий л чуулган, Байнгын хорооны хуралдаан бараг эсэргүүцэлгүй, маш сайн дэмжлэгтэй явсаар 2014 оны долдугаар сарын 1-нд батлагдсан.

Дараа жил нь Цэц дээр шийдвэр гарсан. Цэцийн шийдвэр УИХ-ын тогтоолыг бататгаж өгсөн.

Үүнээс гурван жилийн дараа, 2018 онд Цагаан суваргын асуудал УИХ дээр, гэхдээ албан бусаар хөндөгдсөн. Тухайн үеийн Ерөнхий сайд УИХ-ын чуулганы индэр дээрээс “...Цагаан суваргын ордыг төрд буцааж авна. Нэг гэр бүл эзэмших ёсгүй” гэж мэдэгдсэн.

Түүнтэй холбоотойгоор МАК компаниас Ерөнхий сайдад захидал илгээж, тэр нь олон нийтэд мэдээлэгдэж байв. Түүндээ “...Цагаан суваргын ордыг анх Австрали улсын “Молопо” компани 1994 оноос эзэмшиж байсан. 1999 онд уг ордын лиценз цуцлагдахад хуулийн дагуу Монголын үндэсний компани эзэмших болсон. Уг ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулахад 1.089 тэрбум ам.доллар шаардлагатай. МАК анхнаас нь хайгуулын ажлыг шинэчлэн гүйцэтгэх, нөөцийг бүртгүүлэх, хүдрийн баяжигдах чанарын туршилт судалгааг хийлгэх, ТЭЗҮ боловсруулах, улмаар үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжийг үйлдвэрлүүлэх, дэд бүтцийг бий болгох зэрэгт өдгөө 400 гаруй сая ам.доллар зарцуулаад байна. МАК компанийг үүсгэн байгуулагч Б.Нямтайшир, түүний хүү УИХ-ын гишүүн Н.Номтойбаяр нар болон тэдний гэр бүлийн гишүүд хувь хүнийхээ нэр дээр хайгуулын болон ашиглалтын лиценз эзэмшдэггүй. Хууль эрх зүйн хувьд ийм боломж байхгүй. Харин лицензийг геологи хайгуулын буюу улс орныхоо эрдэнэсийн сан хөмрөгийг баяжуулах үйл ажиллагааны үндсэн чиглэлтэй МАК компани эзэмшдэг. Энэхүү лицензүүдийн талаар хууль хяналтын байгууллагаар шалгуулахад бэлэн байна. Н.Номтойбаярыг улс төрд орсон буюу 2012 оноос хойш МАК компани 2014 оноос эхлүүлсэн цахим өргөдөл гаргах аргачлалаар хайгуулын дөрвөн лиценз, 2017 онд сонгон шалгаруулалтанд оролцож шинээр хоёр талбайд хайгуулын лицензийг авсан. Ашигт малтмалын тухай хуулийн 5.5 дахь заалтад “...Ордыг эзэмшигчийн тухайн ордод оруулсан хөрөнгийн 34 хүртэлх хувьтай тэнцэх хувьцааг төр эзэмшиж болох бөгөөд уг хэмжээг төрөөс оруулах хөрөнгө оруулалтын хэмжээг харгалзан орд ашиглах гэрээгээр тодорхойлно” гэж заасны дагуу МАК компани нь 2013 оны нэгдүгээр сараас эхлэн Цагаан суваргын ордын төрийн эзэмшлийн хувь оролцооны талаар Засгийн газартай хэлэлцээр хийж төсөлд 350.6 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалтыг төрөөс оруулах замаар төрийн эзэмшлийн хувь, хэмжээг 34 хувь байх тогтоолын төслийг УИХ-д өргөн барьсан. Засгийн газраас оруулсан саналыг УИХ өөрийн бүтцийн бүх шат дамжлага, дэгийнхээ дагуу хэлэлцээд “…Цагаан суваргын ордод төрийн эзэмшлийн хувь оролцоо байх шаардлагагүй” гэсэн 54 дугаартай тогтоолыг 2014 оны долдугаар сарын 1-ний өдрийн нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцэн баталсан” гэсэн байдаг.

Ингээд харахаар МАК-ийн захидалдаа бичсэнчлэн “...Засгийн газраас оруулсан саналыг УИХ өөрийн бүтцийн бүх шат дамжлага, дэгийнхээ дагуу хэлэлцээд шийдсэн” байгаа юм. Үнэхээр л хаанаас нь ч харсан хуулийн дагуу Цагаан суваргын орд хувийн компанид шилжсэн харагддаг. Гэвч дэндүү төгс хийсэн энэ “хувьчлал”-ын ард дэндсэн хууль бус үйл ажиллагаа явагдсан байж ч болзошгүй байна. Учир нь, УИХ-ын 10 жилийн өмнөх тэр тогтоолын ард ямар үйл ажиллагаа явагдаж, ордонд суусан түшээ нар стратегийн ордыг хэрхэн “илбэ”-дэж хувьчилсан байж ч мэдэхээр болоод явчихлаа. Яагаад гэвэл, Баялгийн сантай болсноос хойш стратегийн ордуудын асуудал сүрхий хөндөгдөж, тэр дундаа Цагаан суваргын хувьчлал сүрхий гүн гүнзгий яригдаж байгаа юм.